Osnivanje Eparhije šumadijske

Teritorija današnje Eparhije šumadijske u dalekoj prošlosti pripadala je Beogradskoj i Topličkoj eparhiji, a pojedini delovi, od 1557. do prve polovine sedamnaestog veka, Rudničkoj eparhiji, a potom Venačkoj eparhiji čiji mitropolit venački i rudnički Serafim rezidirao, 1632, u manastiru Blagoveštenju. "Ne zna se da li je ta oblast u to doba sačinjavala zasebnu episkopiju, ili je bila samo deo Valjevske ili Užičke episkopije." Poznato je da su delovi Šumadije pripadali Valjevskoj ili Užičkoj eparhiji da bi na kraju pripali Beogradskoj arhiepiskopiji u čijem su sastavu ostali sve do kraja Prvog svetskog rata.

Posle vaspostavljanja Srpske patrijaršije, 1920, patrijarh srpski Dimitrije upravljao je ne samo svojom arhiepiskopijom, u čijem je sastavu bila Šumadija i Braničevo, već i Sremsko-karlovačkom arhidijecezom. Iduće godine Sveti arhijerejski sabor, izdvojivši iz Beogradske arhiepiskopije Požarevački i stari Ćuprijski okrug do reke Morave, vaspostavio je staru Braničevsku eparhiju.

Donošenjem crkvenog ustava, 1931, spojene su Beogradska arhiepiskopija i Sremsko-karlovačka arhidijeceza u Beogradsko-karlovačku arhiepiskopiju, s tim što je ova arhiepiskopija dobila od Vršačke eparhije grad Pančevo. Tako je Beogradsko-karlovačka arhiepiskopija obuhvatala teritoriju od 27 srezova, odnosno od Varvarina i Beograda do Osjeka. nije onda nikakvo čudo što su pri ovakvoj podeli trpeli i Šumadija i Srem. Patrijarsi, zbog poslova u celoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi, nisu stigli da posvete odgovarajuću pažnju svojoj prostranoj arhidijecezi i da je redovno obilaze. Šumadijski deo eparhije posetili su nekoliko puta u toku dvadeset godina, a vikarne episkope slali su da osvete novopodignute hramove. Sremskim delom eparhije patrijarsi su upravljali uz pomoć svojih vikarnih episkopa, koji su se opet često menjali.

Ideja o osnivanju Šumadijske eparhije rođena je, izgleda, za vreme prve posete novoizabranog patrijarha Gavrila Kragujevcu, o Duhovima 1938. godine. Naime, posle te posete Kragujevčani traže dozvolu da podignu zgradu za mitropoliju. Ubrzo potom počinje rat i tako nije podignuta ni zgrada za Šumadijsku eparhiju, niti je ona osnovana.

Posle povratka patrijarha srpskog Gavrila iz zatočeništva, 1946, Sveti arhijerejski sabor sastao se prvi putu svoje redovno zasedanje u Patrijaršijskom dvoru u Beogradu 11/24. aprila 1947. godine. Zasedanje je trajalo sve do 8/21. maja iste godine. U radu ovog zasedanja uzeli su učešća svi eparhijski arhijereji koji su preživeli Drugi svetski rat: patrijarh srpski Gavrilo, mitropolit skopski Josif, episkopi: budimski Georgije, bački Irinej, timočki Emilijan, niški Jovan, zvorničko-tuzlanski Nektarije, braničevski Venijamin, banatski Damaskin, šabački Simeon, zletovsko-strumički Vikentije i administrator Raško-prizrenske eparhije Vladimir. U radu ovog Sabora nisu uzeli učešća episkopi: žički Nikolaj, dalmatinski Irinej, i američko-kanadski Dionisije, koji su u to vreme bili van zemlje.

Na predlog patrijarha srpskog Gavrila, Sveti arhijerejski sabor u sednici svojoj održanoj 24. aprila / 7. maja 1947. doneo je sledeću odluku:

"Osniva se samostalna Eparhija šumadijska sa sedištem u Kragujevcu. Ovoj eparhiji pripadaju namesništva: kragujevačko, lepeničko, temnićko, levačko, beličko, jaseničko, kosmajsko, opleničko, kolubarsko-posavsko, Arhiepiskopiji beogradsko-karlovačkoj ostaju grad Beograd, parohije van Beograda koje spadaju pod arhijerejsko namesništvo beogradsko i vračarsko-gročansko namesništvo, grad Zemun i Pančevački rit."

Za prvog episkopa šumadijskog Sveti arhijerejski sabor izabrao je 7/20. maja 1947. vikarnog episkopa budimljanskog Valerijana. Sveti arhijerejski sinod je, u smislu odluke Svetog arhijerejskog sabora AS Br. 28/zap. 102/1947, Eparhiju žičku poverio u administraciju episkopu šumadijskom Valerijanu, s tim što će Žička eparhija isplaćivati episkopske prinadležnosti u punom iznosu.

Prvo arhijerej ustoličen je u Novoj crkvi Uspenija Presvete Bogorodice u Kragujevcu 20. jula 1947. Ustoličenje je izvršio vikarni episkop moravički Hrizostom.

Patrijarh srpski Gavrilo iz Patrijaršijske riznice dao je Eparhiji šumadijskoj jedan arhijerejski okrut, žezal i mitru (dar poslednjeg ruskog cara Nikolaja mitropolitu srpskom Dimitriju), i arhijerejski činovnik. Patrijarh Gavrilo se takođe postarao i za izdržavanje Eparhije šumadijske u njenim prvim danima. Naime, Eparhijski upravni odbor Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke doneo je odluku u kojoj se, između ostalog, kaže:

"Da bi se mogla otpočeti organizacija ove novo-kreirane eparhije

ODLUČUJEMO

Iz blagajne Eparhijskog upravnog odbora A. E. Beograd.-karlovačke isplatiti na ime pomoći Eparhiji šumadijskoj Din. 10.000 (deset hiljada) na teret part. poz. 6 rashoda (nepredviđeni izdaci) eparhijskog budžeta za 1947. godinu.

O ovoj odluci obavestiti Njegovo Preosveštenstvo episkopa šumadijskog Gospodina Valerijana i eparhijsku blagajnu znanja i isplate radi.

A.E.M. Patrijarh srpski Gavrilo"

Već drugog dana posle ustoličenja episkop Valerijan je, da bi obezbedio osnovna sredstva za normalan život i rad novoosnovne eparhije, uputio raspis svim arhijerejskim manastirima i upravama manastira u kome je rekao: "

1. Eparhijski upravni odbor A. E. Beogradsko-karlovačke u početku ove godine učino je eparhijski razrez na crkvene opštine i manastire, i o tpme obavestio crkvene i manastirske uprave, da bi one predvidele u svojim budžetima, i da novac šalju odboru u Beograd. Veći broj crkvenih opština i manastira, ovaj razrez do sada nisu uplatili EU Odboru Arhiepiskopije.

Kako je odlukom Sv. Arh. Sabora br. 1704/zap. 102 od 24. aprila / 7. maja 1947. godine osnovana nova Eparhija šumadijska sa sedištem u Kragujevcu, u čiji je sastav ušlo i vaše namesništvo, odnosno manastir, te se pozivate, da obavestite sve crkvene opštine da ubuduće svoje materijalne obaveze prema Eparhiji/eparh. razrez za 1947. g. i dužni za 1946/kao i dobrovoljne priloge, koje sveštenstvo prikuplja za izdržavanje Eparhije šalju Eparhijskom upravnom odboru u Kragujevcu. Novac donositi lično ili slati za sada poštanskom uputnicom, dok se ne odštampaju čekov. uplatnice.

Pošto je ovo nova Eparhija, koja sada ima i veće potrebe, to se pozivaju crkvene opštine i sveštenstvo, da u ispunjavanju svojih obaveza budu revnosniji.

2. Sv. arh. sinod pov. br. 1786/zap.398 od 16/29. maja 1947. g. doneo je odluku, da se svi njegovi raspisi štampaju u Glasniku i da se više ne dostavljaju kancelarijskim putem.

Pošto ovi raspisi u buduće neće biti na do sada uobičajen način saopštavani, to upozorite sve sveštenstvo i crkvene opštine, da čitaju Glasnik i da se striktno pridržavaju raspisa, koji će se tamo štampati, i ako se traži neki izveštaj, da po raspisu odmah postupe, jer se nekakve urgencije neće činiti."

Nova eparhija je za potrebe episkopa iznajmila jednu građansku kuću blizu Nove crkve i svoj život otpočela skromno.

Krajem 1947. episkop Valerijan je, u saglasnosti sa Crkvenim sudom i Eparhijskim upravnim odborom, a na molbu sveštenstva Mladenovačkog sreza osnovao novo arhijerejsko namesništvo mladenovačko. Kasnije su osnovana još dva arhijerejska namesništva: beljaničko i oraško, tako da Šumadijska eparhija i danas ima dvanest arhijerejskih namesništava.

U Šumadiji zatečeno je 158 parohija i 109 crkvenih opština. Samo 9 parohija bilo je bez svog redovnog parohijskog sveštenika. U eparhiji bilo je ukupno 111 parohijskih hramova.

Prilikom osnivanja Eparhije šumadijske Kragujevac se, kao sedište eparhije, našao ne samo na periferiji eparhije, već je i jedan njegov deo pripadao Žičkoj eparhiji, a takođe i sva njegova zaleđina. Do nove arondacije došlo je, sporazumno između novog episkopa žičkog Germana i episkopa šumadijskog Valerijana, 1956. godine. Tada je Sveti arhijerejski sabor doneo sledeću odluku: "Prihvatiti predlog Njegovog preosveštenstva Episkopa šumadijskog Gospodina Valerijana i izvršiti arondaciju i novo razgraničenje Eparhije šumadijske i žičke na taj način što se od Eparhije žičke oduzimaju i Eparhiji šumadijskoj pripajaju manastir Drača i parohije: baljkovačka, grbička, grošnička, prva i druga zabojnička i divostinska."

U toku minulog pola veka povećavao se broj parohija, crkvenih opština, manastira, parohijskih hramova, kapela, a takođe i broj parohijskog sveštenstva, jer je rukopoloženo preko 200 svešteničkih kandidata. Naglo se povećao broj novih parohijskih domova, s obzirom da ih je 1947. bilo svega 39.

Svi uspesi postignuti su zahvaljujući vrednom sveštenstvu i narodu koji su svje darove davali u radnoj snazi, materijalnim dobrima i novcu.

Pobožnost i crkvenost naroda Šumadije za sve vreme trajanja ove mlade eparhije bile su prisutne u najtežim posleratnim vremenima, vremenima progona, zastrašivanja i zatvaranja sveštenika i vernika zbog javnog ispovedanja vere, podizanja crkvenih objekata ili nošenja litija. Ali najveću radost pričinjavali su dugi i dugi redovi pričesnika za vreme Velikog uskršnjeg posta u svim godinama postojanja naše eparhije. I što je vrlo važno, ti redovi su još gušći, jer " Gospod svaki dan dodavaše crkvi one koji se spasavahu" (D. ap. 2:47).

episkop dr Sava (Vuković )